Van violist tot verzetsstrijder

De Tweede Wereldoorlog trof Jan Kloos in de bloei van zijn leven. Hij was op 7 mei 1919 in Dordrecht geboren en was dus amper 21 jaar toen de Tweede Wereldoorlog op 10 mei 1940 ook Nederland bereikte. Hij had op dat moment zijn studie biologie bijna afgerond, speelde viool en was actief bij de Dordrechtse waterpolovereniging Merwede. Precies twee weken daarvoor was hij in het Nederlandse leger gedegradeerd. Jan was vergeten buiten de kazerne een hoge officier te groeten; toen hij daarvoor tot de orde werd geroepen, had hij gevloekt, omdat hij dat overdreven vond. Vervolgens werd hij teruggezet tot de rang van gewoon soldaat “wegens het bezigen van termen (…) van zoo danige onkrijgstuchtelijke en beleedigende aard, dat hij blijk geeft niet geschikt te zijn eenige rang te bekleden”.

In 1943 moest Jan zijn studie beëindigen. De Duitse bezetter eiste in maart van dat jaar namelijk van Nederlandse studenten dat zij de zogenaamde Loyaliteitsverklaring zouden ondertekenen, waarin zij verklaarden dat zij zich zouden “onthouden van iedere tegen het Duitsche Rijk, de Duitsche weermacht, of de Nederlandsche autoriteiten gerichte handeling”. Met uitzondering van de Katholieke Universiteit Nijmegen, waar de rector magnificus weigerde mee te werken en daarom de deuren gesloten werden, legden alle Nederlandse universiteiten hun studenten de verklaring voor.

Ook Jan Kloos werd zo voor de keuze gesteld: verder studeren of zijn geweten volgen. Zoals 85% van de ongeveer 15.000 studenten, aangespoord door het overlegorgaan van het Nederlandse studentenverzet, weigerde hij echter de Loyaliteitsverklaring vóór de deadline van 10 april 1943 te tekenen. Toen duidelijk werd dat de weigering te tekenen met Arbeitseinsatz – gedwongen tewerkstelling in de Duitse oorlogsindustrie – bestraft zou worden, tekenden nog ruim duizend studenten de verklaring. Jan Kloos weigerde echter nog steeds zijn handtekening te zetten. Als gevolg daarvan moest hij zijn studie afbreken, de universiteit verlaten en zich in Ommen melden voor de Arbeitseinsatz. Zoals de meeste weigeraars dook Jan echter onder en onttrok zich zo ook aan de tewerkstelling.

Zo restten Jan Kloos zijn hobby’s en zijn op de universiteit opgedane kennis. Zijn activiteiten bij Merwede bleven bestaan: ook in zijn zakalmanak voor 1944 staan nog nauwkeurig de wedstrijden, toernooien, uitslagen en vergaderingen genoteerd. De kennis die hij tijdens zijn studie biologie opdeed bracht hij in de praktijk bij de Plantenziektekundige Dienst in Wageningen, waar hij zich met ornithologie bezighield. Daarvoor kreeg hij van het Ministerie van Landbouw en Visserij een verklaring dat hij als assistent-ornitholoog werkzaam was. Dankzij deze verklaring kon hij van grote waarde zijn voor het verzet, waarmee hij in Wageningen al in 1943 in contact kwam. Het document, dat was uitgegeven door het door de Duitsers overgenomen landsbestuur, gaf hem namelijk grote bewegingsvrijheid door het gehele land om de vogeltrek te bestuderen en onderzoeken.

Zijn aantekeningen over de trek van merels en groenlingen zouden later voor de Duitse bezetter voldoende bewijs zijn om hem voor spionage te veroordelen.